तामाङ भाषा एक ध्वनि युक्त (tonal) भाषा हो भन्नेमा विवाद छैन । यस भाषामा tone अनुसार शब्दको अर्थ फरक हुँदै जान्छ। वास्तवमा यस भाषा pitch accent प्रकारको ध्वनि युक्त (tonal ) भाषा हो। तामाङ भाषा लेखनमा कुन लिपि अपनाउने आदि विवाद देखिन्छ। वास्तवमा लिपि साध्य होइन यो साधन मात्र हो। कुन लिपि अपनाउने भन्ने कुरामा त्यस लिपिले tonal भाषा लेख्न मिल्छ कि मिल्दैन, कति प्रयोगकर्ता माझ त्यो परिचित छ भन्ने पहिलो प्राथमिकता हुनु पर्छ जस्तो लाग्छ। अन्य लिपि अरु उद्धेश्यले सिक्दा राम्रै होला। त्यसकारण मैले प्रचलित देवनागरी लिपिले नै त्यो उद्धेश्य पूरा हुने देखेको छु।
आज तामाङ मित्रहरू समक्ष विगत ६० वर्षभन्दा अघिदेखि शुरू गरिएको तामाङ भाषा लेखनमा कोरोनाको लकडाउन अवधिलाई उपयोग गर्दै key board मा उपलब्ध ३ वटा चिन्ह (`), (‘)- apostrophe र (“) – single inverted (sign) प्रयोग गरी देवनागरी लिपिमै tonal tamang भाषा लेखनमा पूर्ण सफलता प्राप्त गरेको कुरा राख्न पाउँदा आज मलाईअत्यन्त खुशी लागेको छ। यसबाट हामीले हाम्रो भाषा लेखन पद्धति विकास भएका भाषा सरह सरर लेख्न सकिने कुरा पनि सहर्ष जानकारी गराउँदछु।
यस पद्धतिलाई प्रयोग गर्न tonal तामाङ भाषा जान्नु भने जरुरी छ। आ-आफ्ना भेगका अर्थमा फरक नपार्ने शब्दहरु जस्तै: धिम्, दिम्, तिम्; `हनङ्, खलङ आदि भने प्रयोग गर्न सकिन्छ। जथाभाबी आकार हाल्ने, ह्रस्व वा दीर्घ जथाभाबी प्रयोग गर्न चाहिं मिल्दैन।
हाम्रो भाषामा दुई थरिका tone पाइएका छन्। एउटा सुरिलो (high pitch), तामाङ भाषामा ‘चङ्प’ भनिन्छ। अनि अर्को सुरिलो नभएको (low pitch), तामाङ भाषामा ‘अचङ्प’ भनिन्छ। जस्तै: शब्दहरुमा यी tone हरुमा केही जोड (accent) दिएर tonal भाषा बन्दछ। यसको लागि विकास गरिएको पद्धति निम्नानुसार छन्:
१. ह को आधा उच्चारण हुने शब्दको अगाडि शिरमा (`) चिन्ह राख्ने। जस्तै: `हनङ्, `हल्त, `हइमइ आदि। त्यसको सट्टा खलङ्, खल्ल, खइमइ आदि लेख्दा त्यो परेन।
२. सुरिलो (high pitch) वा चङ्प मा जोड (accent) दिनु पर्दैन केही पनि चिन्ह नराख्ने। जस्तै: तेप- पानी सारेको, छेप- टुक्र्याउनु आदि।
३. अकारको जोड़ (accent) लाई आकार (ा) दिने। जस्तै: का- रगत, सा- स्वास आदि।
४. यदि त्यस्तो सुरिलो (high pitch) वा ‘चङ्प’ tone भएको अन्य शब्दमा जुन अक्षरमा accent दिने हो त्यसको पछाडि शिरमा (`) राख्ने। जस्तै: तो`प- चाहिने, फे`प- उदाएको अादि।
५. यदि सुरिलो नभएको (low pitch) वा ‘अचङ्प’ शब्दमा जोड वा (accent) दिनु परे जुन अक्षरमा accent दिने हो त्यसको पछाडि शिरमा (‘) चिन्ह राख्ने। जस्तै: चु’ङ्प- बेचेको, से’प- जान्ने आदि।
६. कुनै कुनै सुरिलो नभएको शब्द मा अझ बढी जोड (accent) भएको पाइएका छन् तिनीहरूलाई जुन अक्षरमा accent दिनु पर्ने हो त्यसको पछाडि शिरमा (“) चिन्ह राख्ने। जस्तै: ङ्हे”प- पोखिएको, धो”प – फ्रकेको आदि।
Tonal शब्द र अर्थ केही उदाहरणहरू:
१. कप- बाक्लो (रस आदि), काप- घिचेको।
२. फिप- अबेर भएको, फी’प- छोडाएको।
३. चुङ्प- समातेको, चु’ङ्प- बेचेको।
४. से`प- मारेको, से’प- जानेको।
५. सोप- चिलाएको (एलर्जी ले जस्तो), सो`प- बचत गर्नु, सो’प- बिस्कुन चलाउनु। जस्ता सैयौं उदाहरण छन्।
Tonal तामाङ भाषा नजानेमा यो केही गार्हो लाग्न सक्छ। तथापि चिनियाँ भाषामा जस्तो ५ थरीका र भिएतनामी, थाइ भाषामा जस्तो ७-८ थरिका tone छैनन्।
तामाङ भाषाको लेखन भद्रगोल अवस्थामा रहेको देखिररहेको हुँदा स्वाजिम्मेवारी बोध भएकोले मैले यो प्रयास गरेको हुँ। मलाई tonal tamang भाषा राम्रो संग आउँछ, म कुनै भाषा विज्ञ चाहिं होइन। यस अवधिमा मैले एउटा ग्रन्थ यस tonal लेखन पद्धतिमा तामाङ भाषामा अनुवाद गरेको छु। धेरै विवाद र अलमलमा पर्नु भन्दा हामी काममा लागौँ, सफलता अवश्यम्भावी छ।
(लेखक नेपाल सरकारको पूर्वसचिव हुन् ।)
